Analemmatische zonnewijzers
De analemmatische zonnewijzer, waarvan je hieronder een aantal voorbeelden vindt, bestaat uit een horizontale wijzerplaat met elliptische omtrek, waarop de uurpunten liggen. De lange as van de ellips loopt oost-west. Langs de korte as (noord-zuid) ligt de datumlijn. Hierop wordt een verticale schaduwgever geplaatst, bij voorkeur jezelf dus. Waar je schaduw (of het verlengde daarvan) de ellips snijdt, lees je de tijd af.
De grootte van de wijzerplaat hoort afgestemd te zijn op de mens als gnomon. Sommige zijn veel te groot, een enkele veel te klein. Zie het stukje over de menselijke maat op de pagina met achtergrond-informatie.
De Franse astronoom Joseph de la Lande schreef in 1757 dat de theorie en constructie van de analemmatische zonnewijzer "een van de meest ingewikkelde problemen van de hele zonnewijzerkunde is". In feite is het principe eenvoudig af te leiden, uitgaande van de equatoriale zonnewijzer.
Waarom dit type zonnewijzer 'analemmatisch' genoemd wordt, is niet duidelijk. Hij heeft geen relatie met de tijdsvereffeningslus, die in het Angelsaksische jargon 'analemma' wordt genoemd. Er zijn wel andere namen voorgesteld, maar die hebben nog niet algemeen ingang gevonden. Dus voorlopig laten we het maar zo...
Het oudst bekende voorbeeld ligt voor de kerk van Brou, bij Bourg-en-Bresse (Frankrijk). Die stamt uit de 16e of 17e eeuw. En het bleef lang een exclusief Franse aangelegenheid: Dijon (1827), Besançon (1902), Montpellier (1927), Avignon (1931) en Vienne (1937). Pas in 1939 kwam de eerste elders, in de Longwood Gardens (USA).
De eerste Nederlandse zonnewijzer van dit type is in 1974 aangelegd door Marinus Hagen, een van de oprichters van de Zonnewijzerkring, in zijn tuin. Inmiddels kent ons land zo'n 15 'vaste' exemplaren, terwijl er bij evenementen geregeld tijdelijke zonnewijzers aangelegd worden.
De vorm van de analemmatische zonnewijzer hangt af van de geografische breedte. Op de evenaar is de ellips platgedrukt tot een rechte lijn, met haaks daarop een lange datumlijn. Van de evenaar af krimpt de datumlijn en groeit de korte as van de ellips. Bij de keerkringen zijn ze even lang. Op de polen zou de ellips een cirkel zijn en de datumlijn een punt: de equatoriale zonnewijzer is terug.
Zowel Mayall & Mayall als Zenkert menen dat de analemmatische zonnewijzer lastiger te maken is dan een poolstijl-zonnewijzer. Gewoon onzin! Hij is juist heel gemakkelijk te ontwerpen en te maken, bijvoorbeeld met keien in het gras, of met betonverf op een (school)plein. Vergelijk dat eens met het vakmanschap dat nodig is voor een hoepelsfeer, of voor het duurzaam beschilderen van een verticale zonnewijzerplaat!
Bij het samenstellen van deze rubriek viel het mij op hoeveel variatie er mogelijk is bij de aanleg van een analemmatische zonnewijzer. In het stukje variatie zet ik dat op een rijtje.
Bij nogal wat van onderstaande zonnewijzers is een tijdsvereffeningslus rond de datumlijn aangebracht, kennelijk met het idee de middelbare tijd of de kloktijd te kunnen aflezen. Dit is dus FOUT. Zie hierover Geen lus rond de datumlijn!, waar ook de twee uitzonderingen genoemd worden.
Ik ben natuurlijk extra gespitst op analemmatische zonnewijzers. Daarom verzamel ik ook exemplaren die ik op Internet vind. Daar zijn ook verscheidene sites te vinden met informatie over analemmatische zonnewijzers. Zie de speciale links.
Op de pagina met achtergrond-informatie vind je de volgende onderwerpen:
| Nederland | |||
 |
 |
 |
 |
| Onze toenmalige tuin Peize |
M. Hagen Oosterhuizen |
St. Janskerkhof Utrecht |
Openluchtmuseum Arnhem |
 |
 |
 |
 |
| Oostwal Ootmarsum |
Cosmos Sterrenwacht Lattrop |
Strandpark Slijk-Ewijk |
Merlet College Cuijk |
 |
 |
 |
 |
| Leidsche Hout Leiden |
Tuin Makkum |
Planetenpad Rijswijk |
Basisschool Grijpskerk |
 |
|||
| Tuin Hooijenga Heemskerk (directe link) |
|||
| België | |||
 |
 |
 |
 |
| Zonnewijzerpark Genk (België) |
Stedelijk Museum Hasselt (België) |
Provinciaal Domein Hélécine (België) |
Kerkplein Peer (België) |
 |
|||
| Stedelijke Bibliotheek Ronse (België) |
|||
| Frankrijk | |||
 |
 |
 |
 |
| Brou Bourg-en-Bresse (Frankrijk) |
Dijon (Frankrijk) |
Vienne (Frankrijk) |
Avignon (Frankrijk) |
 |
 |
 |
 |
| Observatorium Besançon (Frankrijk) |
Montpellier (Frankrijk) |
Gray (Frankrijk) |
Meylan (Frankrijk) |
| Rest van Europa | |||
 |
 |
 |
 |
| Leoben (Oostenrijk) |
Planetenpad St.-Luc (Zwitserland) |
Williamson Park Lancaster (Engeland) |
Holt Primary School Melksham (Engeland) |
 |
 |
 |
 |
| Murcia (Spanje) |
Espinardo Murcia (Spanje) |
Barcelona (Spanje) |
Sabadell (Spanje) |
 |
|||
| Tel Aviv (Israël) |
|||
| Noord-Amerika | |||
 |
 |
 |
 |
| Longwood Gardens Kennett Square (Pennsylv., USA) |
4-H Children's Garden East Lansing (Michigan, USA) |
Science Museum Kalamazoo (Michigan, USA) |
Highland Park (Illinois, USA) |
 |
 |
 |
 |
| Riverwalk Augusta (Georgia, USA) |
Callaway Gardens Pine Mountain (Georgia, USA) |
Schoolplein Lafayette (Louisiana, USA) |
Flandrau Science Center, Tucson (Arizona, USA) |
 |
 |
 |
 |
| Millennium Tuin Thunder Bay (Ont., Canada) |
Skaha Beach Penticton (B.C., Canada) |
Steve Irvine Wiarton (Canada) (directe link) |
Torreón, Mexico (directe link) |
| Australië & Nieuw-Zeeland | |||
 |
 |
 |
 |
| Botanische tuin Mount Annan (NSW, Australië) |
Maria Creek Kingston (S.A., Australië) |
Esplanade Torquay (Vict., Australië) |
Mount Stromlo Observatorium Canberra (Australië) |
 |
|||
| Carter Observatorium Wellington (Nieuw-Zeeland) |
|||
| Rest van de Wereld | |||
 |
 |
||
| Aoyama (Japan) |
Higashi Harima Caravan Park Akashi (Japan) |
||