Zonnewijzers

Inleiding

De meeste klokken en horloges zijn tegenwoordig kwarts-gestuurd. Voor minder dan een tientje heb je er al een. Sommige klokken worden zelfs radiografisch vanuit Frankfurt 'bij de tijd' gehouden.

Waarom worden dan toch zoveel mensen geïntrigeerd door die ouderwetse, onnauwkeurige zonnewijzer? Die, zeker in Nederland met zijn bewolkte luchten, het meestal nog niet doet ook? Is het het decoratieve, esthetische element? Of de wiskundige basis, voor velen ondoorgrondelijk, maar kennelijk niet voor de vroegere ambachtsman?

Feit is dat de zonnewijzer nog nooit zo wijd verspreid is geweest als tegenwoordig. Zij het dat het meestal weinig fraaie (en veel te dure) hoepelsferen betreft uit de grote tuincentra. Die dan, in de tuin geplaatst, vaak ook nog alle kanten uitwijzen behalve de goede. "O, maar hij moest toch naar de zon wijzen?"

De aswenteling van de aarde heeft mens, dier en plant een 24-uurs ritme opgedrongen. Deze ritmiek beheerst ook ons sociale leven, van actie overdag en rust 's nachts (we spreken van vóór de disco). Bij het complexer worden van de samenleving werd het nodig de tijd nauwkeuriger aan te duiden dan met begin, midden of eind van de dag. De regelmatige loop van de zon langs de hemel bood hiervoor een aanknopingspunt, en alle zonnewijzers maken hier op de een of andere manier gebruik van.



Variaties

Omdat de aardas schuin op het vlak van de aardbaan staat, komt de zon niet elke dag even hoog aan de hemel. Hierdoor kan een zonnewijzer in principe ook de datum aanwijzen.

Een complicatie bij het gebruik van zonnewijzers is, dat de omloop van de aarde om de zon niet helemaal regelmatig is, doordat de aarde een ellipsbaan volgt. Samen met de schuine stand van de aardas leidt dit ertoe dat de ware zonnetijd maximaal een kwartier afwijkt van de middelbare zonnetijd. Dit verschil heet de tijdsvereffening.

Ook wijkt de plaatselijke (middelbare) zonnetijd af van de kloktijd, omdat de wereld verdeeld is in tijdzones. In Nederland geldt de Midden-Europese tijd (MET), waardoor de klok een half uur (Oost-Groningen, Twente) tot drie kwartier (Zeeland) voorloopt op de zon. In de zomer komt daar nog een uur zomertijd bij.

Op zonnewijzers komen nog wel eens de tekens van de dierenriem voor, die verband houden met de declinatie van de zon. Een enkele keer vind je ook symbolen voor de planeten. Deze kun je opzoeken in de tabel.



Wegwijs op deze site

Om mijn verzameling een beetje overzichtelijk te kunnen presenteren heb ik een indeling gemaakt die je hiernaast in het hoofdmenu terugvindt. Een argumentatie bij deze indeling vind je op de pagina Indeling.

Zoek je naar zonnewijzers in een bepaalde plaats, dan is de Index misschien handig. In de lijst staan achter de meeste zonnewijzers trefwoorden, zoals 'Openluchtmuseum' bij een zonnewijzer in Arnhem. Daar kun je met de zoek-functie van de browser op zoeken. Ook is er een lijstje met overige pagina's die je hier kunt vinden, zoals over Piet Hein, de uitvinder van de helix-zonnewijzer (??). De index-pagina's zijn alleen beschikbaar als je browser met frames overweg kan.



Zonnewijzer-gegevens

Bij elke zonnewijzer heb ik een aantal vaste gegevens vermeld, als ik die tenminste kon achterhalen: een eventuele code, de locatie, de ontwerper en de datum van inwijding. Als er geen land genoemd wordt, is Nederland bedoeld. Veel gegevens ontbreken nog, en aanvullingen worden dan ook zeer op prijs gesteld.

De code komt uit de inventarisatie van zonnewijzers die in een aantal landen bestaat (zie de verenigingen). De catalogi die ik heb gebruikt zijn:
- Nederland: "Zonnewijzers in Nederland" (ZiN) en het "Supplement" (Sup)
- België: "Zonnewijzers in Vlaanderen" (ZiV)
- Duitsland & Zwitserland: "Sonnenuhren Deutschland & Schweiz" van de Deutsche Gesellschaft für Chronometrie (DGC)
- Noord-Amerika: "Registry" van de North American Sundial Society (NASS), ook op internet beschikbaar.



Disclaimer

In mijn commentaar geef ik aan wat ik goed en mooi vind aan de zonnewijzers, maar ook wat me niet bevalt of wat gewoon niet klopt. Van kritiekloos 'oh' en 'ah' roepen word je niet wijzer, en dat is juist wat ik met deze site beoog. Het is echter allerminst mijn bedoeling de ontwerper of de constructeur te bekritiseren. Ik realiseer me terdege de aandacht, motivatie en deskundigheid op velerlei gebied die nodig zijn om een zonnewijzer te realiseren! En ik weet ook dat de weerbarstige praktijk prachtige ideeën soms akelig kan vervormen.

De meeste afbeeldingen op deze site zijn van mijn hand. Af en toe heb ik leentjebuur gespeeld om iets te laten zien dat ik belangrijk vond in mijn verhaal. Dat heb ik steeds duidelijk proberen aan te geven. Mocht je echter menen dat ik hiermee je belangen schaad, laat dat dan weten. Want dat is zeker niet mijn bedoeling.



Met dank aan

Veel mensen hebben bijgedragen aan de totstandkoming van deze website, door tips, ideeën, foto's of discussies. Daarvoor dank ik iedereen hartelijk.
In het bijzonder ben ik Willy Leenders te Hasselt (België) zeer erkentelijk voor zijn voortdurende belangstelling en steun. Ook met het wijze commentaar van Fer de Vries, secretaris van de Nederlandse Zonnewijzerkring, heb ik mijn voordeel kunnen doen.