| De Zonnewijzerkring | |
Zomerexcursie 2001 naar Twente
Krentenwegge en witte wieven
Organisatie: Bote Holman en Harry Bult
Datum: zaterdag 23 juni 2001
Programma:
Oude en nieuwe bekenden begroeten elkaar voor het station van Almelo. De zomerexcursie van de Zonnewijzerkring voert op zaterdag 23 juni naar Twente, met ruim 40 deelnemers. Bote Holman en Harry Bult hebben niet alleen een aantrekkelijk programma voor ons in petto, maar hebben dat ook voorzien van een dikke map (57 pagina's!) met veel achtergrond-informatie over wat we zullen zien. Uw verslaggever heeft hiervan uiteraard dankbaar gebruikgemaakt.
't Stift bij Weerselo
Voor de koffie met krentewegge spoeden we ons naar 't Stift bij Weerselo, vroeger een klooster voor adellijke jufferen. Hoewel de temperatuur aangenaam is, laat de zon ons nog in de steek; pas in de loop van de middag zal hij ons de schaduwen brengen die we zo graag zien.
Voordat we onder eeuwenoud geboomte neerstrijken, lopen we door naar de zuidmuur van het 14e eeuwse kerkje, voor het zonnewijzertje dat daar hoog naast een raam zit. Het is in 1986 door Blokhuis en Bult gerestaureerd (zie Bulletin 87.1.40). Toen is al opgemerkt dat de homogene uurlijnen (hoeken van 15°) niet passen bij een verticale zonnewijzer. Ook zijn de (niet becijferde) uurlijnen boven de 6 overbodig.
Code ZiN: Weerselo
Ligging: 52.4° NB, 6.8° OL
Restauratie: 1986
Ootmarsum
De volgende etappe voert ons langs een meertje, de 'kleikoel', waar volgens de overlevering de Witte Wieven wonen. Het zal later op de dag nog een rol spelen, kondigt Bote aan. We bereiken Ootmarsum, de zetel van het Museum Chronomium, Centrum voor Tijdmeetkunde en Dynamica. Die is gevestigd in de voormalige antieke-klokkengalerie 'De Oude Tijd'.
Op het terras van buurvrouw Café Mariken wordt ons een verfrissing aangeboden, maar de echte liefhebber gunt zich hier de tijd niet voor. Want de vijf kwartier die ons hier worden vergund zijn toch al te kort voor alles wat er te zien valt.
Naast het terras staat om te beginnen de grote horizontale zonnewijzer die Bote bij zijn afscheid in 1985 maakte voor zijn toenmalige werkgever, Akzo Zout Chemie in Delfzijl (voor beschrijving zie Bulletin 85.4.32). Die paste er echter zo slecht op dat Bote hem enkele jaren later maar weer ophaalde. Het bolletje in het centrum van het uitvergrote zoutkristal vormt de index voor de datum-aanwijzing.
Code Sup: Ootmarsum 10, voorheen Delfzijl 1
Ligging: 52.4° NB, 6.9° OL
Ontwerp: Bote Holman
Inwijding: september 1985; verplaatst 1991
Ikzelf ben nieuwsgierig naar de 'Ootmarsum 2000 kalender' (zie Bulletin 00.3.10 en de webpagina van het Chronomium). De torentjes op de R.K. Kerk en het oude Raadhuis staan op één en dezelfde meridiaan. Geen opzet, maar toeval. Hiernaast zie je beide naast elkaar.
Bote heeft de meridiaan gemarkeerd met tegels voor een aantal data, waarbij de bol onder het haantje als schaduwgever dient. De tegels liggen er nu, van 21 juni t/m 30 maart/13 september, met intervallen van ca. 10 dagen. Lente- en herfstpunt zouden precies onder het Raadhuistorentje moeten liggen (bestaat toeval?), maar de vloer van het VVV-kantoor is toch maar gespaard. Een tegel met ster geeft aan waar je 's nachts de Poolster precies boven het Raadhuis-torentje kunt zien staan. Op de voorgrond hiernaast het eerste datumpunt: het zomersolstitium. De tegels zijn weinig opvallend uitgevoerd; alleen de liefhebber merkt ze op.
Ligging: 52.4° NB, 6.9° OL
Ontwerp: Bote Holman
Inwijding: juli 2000
Op de voorste hoek van het Raadhuis zie je nog net de dubbele verticale zonnewijzer (Ootmarsum 11) die tijdens de excursie van 1995 door de burgemeester onthuld is.
Verrassend is hoeveel het Museum Chronomium op een klein oppervlak biedt. De website geeft hier meer informatie over; laat ik me beperken tot de zonnewijzers. Er zijn draagbare exemplaren en zakzonnewijzertjes van de 17e eeuw tot heden, didactisch materiaal met betrekking tot zonnewijzers, en modellen van grote zonnewijzers die Bote uitgevoerd heeft. Een spectaculair exemplaar bij Elektro Chemie Ibbenbühren hadden we met eigen ogen kunnen zien als de MKZ-crisis geen roet in het eten had gegooid. Volgende keer beter!
Aan de gevel boven de deur van het museum bevindt zich de nieuwste aanwinst, waar trouwens nog volop aan gewerkt wordt. In het midden een grote verticale zonnewijzer die plaatselijke tijd aanwijst. De antieke klok midden in de zonnewijzerplaat vormt hiermee een spectaculaire combinatie. Het is bijna jammer dat hij binnenkort het veld moet ruimen voor een heus astronomisch uurwerk!
Eronder zitten drie puntzonnewijzertjes. De linker heeft datumlijnen voor de drie 'Siepelmarkten', folkloristische ambachts-markten op drie donderdagen eind juli/begin augustus. De schaduw komt hier tweemaal per jaar langs, maar het Leeuw-teken (links naast de gnomon) geeft het juiste tijdvak aan. Het beeldengroepje met de siepelboeren (siepel=ui) hoort hierbij. Naast hen staat Chronos, de Astronoom. Hij controleert of de aardse tijd wel gelijkloopt met de hemelse. Is hier Bote zelf vereeuwigd?
Het middelste zonnewijzertje geeft de datum en de tijdsvereffening aan; het rechter signaleert de jaarlijkse kunstmarkt, eind augustus, als de zon in het teken Maagd staat. Rechts ervan werkt een kunstenaar aan zijn schildersezel. Naast de grote zonnewijzer zien we links Koning Odemarus, stichter van de stad Ootmarsum, met vergulde kroon. Aan de andere kant zal het skeletje de tijd slaan zodra de vergunning voor het carillon rond is. Het motto onderaan luidt: Solem quis dicere falsum audeat, oftewel: Wie durft te beweren dat de zon fout gaat? De beeldjes zijn van Do Bloemen-van Lith.
Code: Ootmarsum 12
Ligging: 52.4° NB, 6.9° OL
Ontwerp: Bote Holman
Inwijding: december 2000
Niet in het programma opgenomen is de unieke analemmatische zonnewijzer aan de Oostwal (Ootmarsum 9) met zijn cylindrische hulpzonnewijzer en de zeven Lambert-cirkels, omdat die al aan bod kwam tijdens de excursie van 1995 (zie Bulletin 95.3.01). Gelukkig bevat de info-map er wel informatie over, zodat je de schade zo nodig kunt inhalen.
Groot Agelo
Om 1 uur precies vertrekken we naar de buurtschap Groot Agelo voor de lunch. Hier komen de Witte Wieven op de proppen. Bote leest een fragment voor uit de historische streekroman Erve Winkelhoes door Egidius Wientjes, waarin de domme boerenknecht Gait Jan Frans ternauwernood ontsnapt aan de bijl waarmee een Wit Wief hem wil klieven. Die bijl blijft trillend in de stipel van de staldeur staan, en niemand durft hem eruit te halen. Wat dit met zonnewijzers te maken heeft? Wel, laat Botes huis nu precies op die historisch beladen plek staan, want onlangs is die bijl daar opgegraven, nog steeds stevig in de stipel stekend! Nu dient de steel als poolstaaf van een 'zonnekompas' aan de muur. Als klap op de vuurpijl krijgt degene die onder zijn stoel een briefje vindt, het boek waaruit Bote voorlas. Peter Louwman is de gelukkige.
Cosmos Sterrenwacht, Lattrop
De eerste middagstop betreft de Cosmos Sterrenwacht bij Lattrop. Hier valt voor iedereen wat te genieten: een 'sterrentuin' waar menigeen snel noteert welke planten bij zijn of haar sterrenbeeld horen, een planetenpad omzoomd met verrassende veld(on)kruiden, een regenboogpad met op kleur gesorteerde planten, de 40 cm telescoop, enz. Helaas is er te weinig tijd om de planetarium-show bij te wonen.
Maar laat ik me beperken tot de twee zonnewijzers. In het centrum van de sterrentuin ligt een analemmatische zonnewijzer, door Bote gemaakt, die zomertijd aanwijst en waarin (tot genoegen van de penningmeester) alleen de zomerse helft van de datumlijn gerealiseerd is. De sterrenwacht is immers alleen 's zomers geopend. Terzijde staat een grote half-open armillairsfeer met corrector van de heer Gerard, die op de minuut nauwkeurig de kloktijd wijst.
Denekamp
Te snel moeten we verder. In Denekamp is het vredesmonument ons doel. Geen zonnewijzer maar een 'zon-aanwijzer'. De schaduw van de hoge poort glijdt dagelijks over de jaartallen uit ons eigen oorlogsverleden: de Kristallnacht, de Tweede Wereldoorlog, Indonesië, Nieuw Guinea. Een gedicht van Leo Vroman maant tot bezinning over oorlog en vrede:
Kom vanavond met verhalen
hoe de oorlog is verdwenen
en herhaal ze honderd malen
alle malen zal ik wenen.
Oldenzaal
De laatste twee zonnewijzers van onze trip blijken aan de St. Plechelmus in Oldenzaal te zitten. De eerste met verbogen poolstijl en kromme ondersteun, en een hoogst merkwaardig uurlijnenpatroon. De info-map suggereert dat er oorspronkelijk wellicht een horizontale gnomon was, maar dan nog kan ik er geen chocola van maken. De andere zonnewijzer, op een steunbeer van het koor, is een echt zoekplaatje, en zo vaag, dat je je afvraagt hoe hij ooit functioneel geweest kan zijn.
Code ZiN: Oldenzaal 1a,b
Ligging: 52.3° NB, 6.9° OL
Tot slot laten de deelnemers aan deze geslaagde excursie zich in het zonnetje (!) vereeuwigen op de groepsfoto aan de voeten van St. Plechelmus, waarna de chauffeur ons keurig terugbrengt naar het station in Almelo. Bote en Harry, hartelijk dank voor deze prachtige dag!
[Dit is een iets uitgebreide versie van het verslag in het Bulletin van de Zonnewijzerkring, nr. 77 (september 2001), p.1-3.]